Bu ayki yazımızda mezhebin lüzumu ile birlikte itikat da Ehli–Sünnet ve–l'Cemaat yolunun hak olan iki mezhebi Maturidi ve Eşari mezheplerini inceleyeceğiz.

Öncelikli olarak Mezhep kelimesi lügat da gidilen yol manasına geldiğini ifade edelim.

* * *
Kur'an da belirtilen hükümler eğer açık ise aynen alınıp tatbik sahasına geçirilmiştir. Biz bu hususta öncelikle sahabe, sonrasında ise tabiin ve tebe–i tabiin diye adlandırılan tabiinin sohbetinde bulunmuş olanlar olmak üzere geçmiş ulemaya çok şey borçluyuz. Başta İmam'ı Azam olmak üzere hükümleri tasnif eylemişler, kitaplaştırmışlar, çözmüşler ve kolaylaştırmışlar. Beyanı icap eden hükümler ise peygamber efendimizin hadisi şerifleri, davranışları ve amel edişine göre izah edilmiştir. Sonraki asırlarda açıklanması icap eden meselelerde ise Peygamberimiz zamanında, yoksa Ashap zamanında vuku bulan ve hakkında hüküm verilen hadiselere kıyas yapılarak hüküm verilmiştir.

Hükmü çıkarana müçtehit denir ki içtihat derecesinin en yüksek basamağında Ashab'ı–Kiram bulunmaktadır. Müçtehit olmanın ve içtihadın da şartları vardır. İçtihat kapısının ise halen açık olup olmadığını tartışmaksa boş iştir çünkü geçmiş ulema meseleleri öyle izah etmiş ve aralarında öylesine müzakereler vuku bulmuş ki bu müzakerelerden doğan ihtilaflar ve ittifaklar sayesinde her şey yerli yerine oturmuştur. Bunlar öyle deliller etrafında şekillendirilmiş ki verilen hükümler ile oynamak, aksini iddia etmek iyi niyet dahi taşısa hoş karşılanmamıştır. Bunun içindir ki içtihat mertebesinde olan yeni bir mezhep kuracak kadar maddi ve manevi ilimlere haiz bulunup herkes tarafından takdir edilen İmam'ı Gazali Hazretleri bir mezhep kurmamış Şafii mezhebi üzere büyüdüğü içinde Şafii olarak hayatını devam ettirmiştir.

* * *
Fatih Sultan Mehmet'in hocası Molla Hüsrev hazretleri içtihat mertebesinde olup yeni bir mezhep kurabilecek kadar dünyevi ve vehbi ilimlere sahipken yeni bir akım başlatmamış ve yazmış olduğu "Dürer" isimli fıkıh kitabında başta Hanefi fıkhının hükümlerini tekraren toparlamış ve başka müçtehitlerinde kısmi içtihatları ile beraber kendiside istisna hükümler vermiştir. Tarihte bunun gibi örnekler pek çoktur. Nihayetinde sonradan gelen müctehitler ise çok az hususta fikir beyanında bulunmuş ve İtikat da Maturidi ve Eşari mezheplerinin beyan ettiği Ehli–Sünnet ve–l'Cemaat yolunu aynen harfi harfine takip etmişlerdir. Amelde ise İmamı Azam, İmamı Şafii, İmamı Malik ve İmam Hanbel'in hükümlerine uymuşlar ve çok az içtihat belirtmişler ve tasarruflarını zamanını yeni olaylarını geçmişte içtihadı yapılmış hükümlere kıyas yapmakta kullanmışlardır. Yani nihayetinde açık kalmış bir şey yok ki o açığı kapatsınlar.(Allah onlardan razı olsun)

* * *
Mezhebin lüzumunu inkâr yâda geçmişteki bu ulemanın verdiği hükümler hakkında ise; "onların kendi görüşleridir, onlara tabi olmak icap etmez" gibi saçma ve hakaret içeren ifadeler tamamen art niyet sahibi insanların işidir. Kaldı ki bu insanlar ashabın dahi icma'ı vaki olan meselelere bile, bizde ilim ve akıl sahibiyiz bizde yetkiliyiz diyerek itiraz edebiliyorlar oysa ashaptan sonra gelen müçtehitler ashabın hüküm verdiği şeyi aynen tatbik etmeyi vacip kabul etmiştir.

* * *
Farklı mezheplerin ortaya çıkmasının sebebi ise az önce bahsettiğimiz gibi bu işe ehil olan kimselerin delillere bakarak ortaya koydukları yorum farklılıklarıdır. Mesela Peygamber efendimiz bir gün abdest alırken alnından kan aktığını gören Hazreti Aişe Radıyallahu Anha:

–Ya Resûlullah alnınız kanamış, diyerek eli ile peygamber efendimizin alnındaki kanı silmiş bu hadise ışığında İmamı A'zam Rahmetullahı Aleyh Hazretleri vücuttan çıkan kanın abdesti bozduğuna hükmederken İmamı Şafii hazretleri ise kadın temas ettiği için yeniden abdest aldığı hükmünü çıkarmıştır. Bunun gibi birçok meseleyi araştırıp hükümler vererek onları ya kendileri ya da onların yollarını takip eden talebeleri eğer içtihat mertebesinde iseler çıkardıkları hükümleri ilave ederek kitaplaştırmışlardır.

* * *
Peygamber efendimiz Sallallahu Aleyhi ve Sellem hadisi şeriflerinde:
"Benim ümmetim yetmiş üç fırkaya ayrılacak yetmiş ikisi cehenneme gidip bir fırka ise kurtulacak" buyurunca, ashab'ı–Kiram bunların kimler olduğunu sorduğunda:
"Onlar benim ve ashabımın yolundan gidenlerdir" buyurdular.

* * *
Ehlisünnet itikadına göre itikatta, yani İslam dinini bir inançlar manzumesi olarak ele aldığımızda hak mezhepler ikidir.

1–Maturidiyye.
2–Eşariyye.

Maturidilik ve Eşariliğin zuhurundan önce Selefiyye diye adlandırılan önceki ehli Sünneti de sayarak hak mezhepleri üç olarak saymakta tabiidir fakat bunun hakiki manada mensubu pek kalmadığı için itikat da hak mezhepler iki olarak zikredile gelmiştir. Bu mezheplerin mensubuna "Ehli Sünnet ve–l'Cemaat" denilmiştir. Bu bazen "Ehli hak" bazen de "Fırka'ı–Naciye" diye de zikir olunmuştur.

SELEFİYYE
Lügat olarak selef önceki manasını ihtiva etmektedir. Hiçbir hususta Maturidilik ve Eşarilikle ayrışmadığı halde ayet ve hadislerin zahiri manaları ile yetinerek manası açık olmayan müteşabih ayetler üzerine, te'vil ve yorum yoluna gitmemişler. Aynen almışlar, kader ve kazaya inanıp fikir belirtmemiş ve inançı tatbik sahasına geçirmişler. Sonraları özellikle tartışma meselesi olan mutezile, müşebbihe yâda cebriye, kaderiye gibi sapık akımların zuhuruna sebebiyetle neticelenen aklın tartamadığı Cenabı hakkın zati ve sübüti sıfatları ve beri olduğu sıfatlar hususunda münakaşalarda bulunmamış akıl ile tartılamayacak hususlarda akla yer vermemişlerdir. "Vallahü A'lemü" yani "Allah bilir" diyerek yoruma gitmemişlerdir. Maturidilik ve Eşarilik ortaya çıkıncaya kadar Sünni çevrenin itikadı selef itikadıdır. Ehlisünnet itikadı, İmam Maturidi ve İmam Eşari sayesinde art niyetlilerin sarsamayacağı bir yapı üzerine oturtulur. Ehli–Sünnet itikadında selef gibi olmak yerine artık zamanında tartışılan meseleler sebebiyle şüpheye girebilmek ve itikadı bir sapkınlığın içine düşebilmek ihtimalinden uzaklaşılmıştır. Her Ehli–Sünnet mensubu itikadı mezhep olarak bulundukları memleketteki yaygınlığına göre Maturidi veya Eşariyi tercih etmiştir.
Hanbelî mezhebinin kurucusu olan İmam Ahmed bin Hanbel'i takip edenlerin ise itikada mezhebi Selefiyye olsa bile miladi 300'ler den sonra kendilerini sonraki selef, (selefi müte'ehhirun) selef ehlini ise önceki selef,(selefi mütekaddimun) diye isimlendirmiştir. Bu tertemiz ve saf selef itikadını menşeinden çıkararak, Ehli–Sünnet itikadına zıt düşen içtihatlarda bulunan İbn'i–Teymiyye ve İbn'i–Cevziyye ve onların yolunu takip edenler sebebiyle ehlisünnet uleması artık selefiyyunu zikretmez olmuştur.
Zaten her ehlisünnet mensubu Maturidi veya Eşari olduğu için sonraki selef diye adlandırılan grup da pek taraftar toplayamamıştır. Bugün amelde Hanbelî itikat da Selefi olduğunu söyleyenler ise genelde İbn–i Teymiye'nin yolunu takip eden Vehhabilerdir. Yoğun oldukları ülkelerse Suudi Arabistan, Kuveyt ve birkaç körfez ülkesidir.

* * *
Önceki selef diye adlandırılanlar, itikadı meselelerde fikir belirtmedikleri için ve nihayetinde Maturidi ve Eşari mezhepleri bu hususta açıklayıcı nitelikte oldukları için kendini sonraki selef diye isimlendirenlerinse itikatları ehlisünnet itikadına uymadığı için Ehli–Sünnet itikadında hak mezhebin iki olduğuna hükmedilmiştir. Bu iki mezhep de Maturidi ve Eşari mezhepleridir.

MATURİDİ MEZHEBİ
Kurucusu İmam Mansur Muhammed bin Muhammed bin Mahmut el–Maturidi Hazretleridir. Hicri 238/miladi 852 yılında, bir başka rivayete göre ise 862 yılında Türkistan'ın Semerkant şehrinin Maturid köyünde doğmuş ve 333/944 tarihinde vefat etmiştir. Hal'i hayatında iyi bir eğitimle yetişmesinin yanında, Basra'ya giderek İslam mezheplerinin uygulanış biçimlerini araştırmış ve eserleri incelendiğinde onun ilmi–kelam ilmi–akaid, mezhepler tarihi, ilm'i–usulu fıkıh ve tefsir alanlarında otorite olduğu görülür. Amel olarak, fıkıhta ise Hanefi mezhebine bağlıdır.

* * *
Hicri 2. asırdan itibaren ortaya çıkmaya başlayan ve yukarıda bahsettiğimiz gibi başta Mutezile olmak üzere Cebriye ve Kaderiye gibi sapık akımlara karşı İmam'ı Maturidi hazretleri itikadı meselelere ayetler ve hadisler ışığında yorumlar, çözümler ve açıklamalar getirmiştir. Çok kısa bir zaman sonra aynı metodu başta İmam'ı Eşari hazretleri ve onların talebeleri ve arkalarından gelen Ehli–Sünnet uleması takip etmiş ve bu sayede Ehli Sünnetin iki itikadı mezhebi vücut bulmuş ve ehlisünnet inancı kalıplaşmış ve sarsılamaz bir hale gelmiştir.
Bugün dünyadaki Sünni Müslümanların yarısından fazlasını oluşturan amelde Hanefi mezhebi mensubu olanlar itikat da Maturidi mezhebine bağlıdırlar. Maturidiyye Türkiye, Balkanlar, Orta Asya, Çin, Hindistan, Pakistan ve Eritre'de yayılmıştır.


EŞARİ MEZHEBİ
Kurucusu Ebu'l–Hasan Ali b. İsmail el–Eşari Hazretleridir. Hicri 260, miladi 873 senesinde Basra'da doğmuştur. Ebu Ali el–Cübbai'nin talebesi olduğu için kırk yaşlarına kadar her şeyi akılla tartmaya çalışan ve ortaya koyduğu hükümlerle ehlisünnet itikadının dışına çıkan Mutezile üzerine amel etmiş, sonra Cübbai'ye üstün gelerek bir rivayete göre de sebebi bir rüya olan dönüşü ile büyük bir ehlisünnet âlimi olmuştur. Sonra başta Mutezile olmak üzere, sapkın akımların itikatlarını çürüterek, bu alanda ekol hali ile Eşari mezhebinin kurucusu olmuş 324/936 tarihinde Bağdat'ta vefat etmiştir.

MATURİDİ VE EŞARI ARASINDAKİ FARKLAR
Maturidi ve Eşari mezhepleri arasındaki farklardan bazılarını zikredeceğiz. İslam'ın amel bölümüne değil de inanç yönüne taalluk eden görüşlerden ibaret olduğu için hükümler;
Allahın sıfatları.
Kur'an–ı Kerim mahlûk mudur?
Cennet ve cehennemin varlığı ve devamlılığı.
Kâfirlerin çocuklarının durumu.
Sırat köprüsü.
Şefaat, gibi meselelerdir.

* * *
Mesela Tövbe–i yeis (ölüm anında yapılan tövbe) hem Maturidi hemde Eşariye göre caizdir. Cennette Allah'ın görülmesi hak olduğu gibi meselelerde ittifak ederken Maturidi mezhebinde kendisine tebliğ ulaşmayan kişi Allah'ın daha doğrusu yaratıcının varlığına inanmakla yükümlüdür der.
Eşari mezhebi kendisine hiçbir tebliğ ulaşmayan kişinin aklı ile Allah'ı anlamaya kifayet etmediği için bununla mükellef tutulmaz, demektedir.
Maturidi mezhebi delillerin yorumu ışığında peygamberlik için erkek olmanın şart olduğunu ifade etmiştir.
Eşari mezhebi ise kadınlarda hiç peygamber gelmemiştir ama yinede bu peygamberlik için erkek olmanın vucübunu göstermez buyurmuştur.
Maturidi'ye göre kul gücünün yetmediği şey ile mükellef değildir.
Eşari hazretleri ise bu zamana kadar hiç böyle bir şey olmasa dahi Allah kulunu, kulun gücünün yetmeyeceği şey ile mükellef kılabilir buyurmuştur.
Gayrimüslimlerin çocuklarının ne olacağı hususunda yine naslar ve sağlam deliller ışığında birisi toprak olacaklarını diğeri ise cennette mü'minlerin hizmetçileri olacaklarını beyan buyurmuşlardır. İkisi de olabilir ama biz maturidi olduğumuz için cennette hizmetçi olacaklarına daha yakın dururuz ve öyle inanırız. Geri kalan bütün meselelerdeki hükümler ittifak halindedir.

* * *
Temel de ayrılık olmamasına rağmen, zaman zaman farklı delil ve hükümler getirseler de sonuçta her ikisi ortak noktada birleşip Müslümanların nezih itikatlarını muhafaza edebilmeleri için ömürlerini ortaya koymuşlardır. Nihayetinde her biri de bu işe liyakatli ve bu sahada gelmiş geçmiş en büyük ekol oldukları için ve ehli sünnet itikadının müdafaası için uğraştıklarından dolayı peygamber efendimizin "İhtilafü ümmeti rahmetün vasiatün" hadisi şerifinin sırrına mazhar olmuş ve bu hususta artık tartışılacak ve söylenecek söz bırakmamışlardır. Allah onlardan razı olsun. Gelecek yazımızda amel'i mezheplerden bahsedeceğimiz için Peygamber efendimizin İmam'ı–Azam'ı nasıl müjdelediğini gelecek aya bırakıyorum.
Sanırım mezhepleri anlatırken mezhebin lüzumu da anlaşılmıştır. Zira bilgi seviyemiz malum olduğu gibi yüzlerce yıldır gelen bütün ulema mezhep mensubiyetinin lüzumunu savunmuş ve buna göre amel etmişlerse, aksini iddia etmek en hafif ithamla art niyet ve ihanetten ibarettir.
Kaynak:Beyan Dergisi